Njeriu i çastit është tre mijë vjeç
Nga: Daniel Mendelsohn, autor i librit Odisejada: Ati, i biri dhe një epikë [An Odyssey: A Father, a Son, and an Epic], i cili së fundmi botoi përkthimin më të ri në anglisht të Odisesë / The New York Times.
Figura që rrinte shtrirë në shtratin e spitalit – e heshtur dhe e palëvizshme, me kokën e mbështjellë në fasha dhe krahët e rrjetëzuar nga tubacionet intravenoze dhe të oksigjenit – mezi i ngjante babait tim. E, megjithatë, isha i sigurt se ai ishte ende aty, diku brenda. Ishte janari i vitit 2012 dhe babai im, një shkencëtar kërkimor dhe profesor i shkencave kompjuterike në pension, sapo kishte pësuar një goditje të rëndë në tru, nga e cila, siç na u tha, nuk pritej ndonjë shërim i hairit. Në ditët dhe javët që pasuan, ndërsa nëna, katër vëllezërit e motrat e mi dhe unë vizitonim repartin e kujdesit intensiv, përpiqeshim të kuptonim lidhjen midis figurës së palëvizshme në shtrat dhe të burrit që kishim njohur. A ekzistonte ndonjë thelb i tij – një “ai” që isha i bindur se ende mund ta ndjeja – që mbetej i pandryshuar, edhe pse gjithçka tjetër kishte ndryshuar?
Çuditërisht, këto ishin të njëjtat pyetje që babai im dhe unë kishim shqyrtuar një vit më herët, në pranverë, kur ai mori pjesë në seminarin e vitit të parë për Odisenë – të cilin unë e ligjëroja (një përvojë që më vonë u bë bazë për një libër timin). Babai, mendimtar racional, ishte goxha skeptik për poemën epike me 12 mijë e 110 vargje të Homerit, për një hero dinak me prirje për mashtrime, dredhi dhe gënjeshtra të hapura – një rrëfim aventuresk përplot me gjigantë kanibalë, me përbindësha me shtatë koka dhe nimfa që të kurthonin me dashuri. Por, deri në fund të semestrit, edhe babai im pranoi se poema e Homerit shtroi pyetje rreth asaj se kush jemi dhe si mund të njihemi – pyetje të cilat janë njëkohësisht të thella dhe çuditërisht moderne – ose, siç ka thënë vetë Homeri në vargjet hyrëse, “edhe për kohën tonë.”
Nuk është për t’u çuditur që vepra Odiseja, një gurthemel i kanonit perëndimor dhe pararendëse e kaq shumë zhanresh, nga fantashkenca te komeditë romantike, po përjeton një rikthim në popullaritet. Këtë vit kemi parë një adaptim madhor teatror në Teatrin Amerikan të Repertorit [American Repertory Theater] në Kembrixh të Masaçusetsit, nga dramaturgia feministe Kate Hamill. Pastaj erdhën jo një, por dy përshtatje të rëndësishme kinematografike: Kthimi [The Return], me regji të Uberto Pasolinit dhe me aktorët Ralph Fiennes e Juliette Binoche në rolet kryesore, si dhe një përshtatje e re që pritet të jepet verën e ardhshme, nga regjisori Christopher Nolan, me aktorin Matt Damon në rolin e “njeriut me shumë fytyra” – siç e quan Homeri, Odisenë. Ky epitet flet drejtpërdrejt për pyetjen mbi identitetin e shumëfishtë dhe ndonjëherë të rrëshqitshëm të heroit. Nëse çdo epokë gjen interesin e vet tek Odiseja, atëherë është pikërisht kjo rrëshqitje të cilën audiencat dhe krijuesit e sotëm e njohin, ashtu të zhytur siç jemi në debate për identitete politike, shoqërore, gjinore dhe seksuale – në një botë që, si ajo e Odisesë, shpesh duket ngatërruese dhe e errët.
Poema e komplikon çështjen e identitetit që në fillim. Vargjet hapëse, ku zakonisht poeti shpall subjektin dhe temën, ashiqare nuk e përmendin emrin e Odisesë, duke iu referuar atij thjesht si “një burrë”: “Më fol për një burrë, Muzë, që pat shumë rrugë të tërthorta / për t’u endur, pa drejtim”. (Krahasoni me hapjen e epikës tjetër homerike, Iliada, e cila menjëherë tregon për kë është fjala: “Zemërimin – këndo për zemërimin, o Hyjneshë, për të birin e Peleut, Akilin”.) Po kush është ky burrë? Vështirë të thuhet. Më vonë, në fillim të njërës prej aventurave më të njohura të heroit, Odiseu përdor pseudonimin “Askushi” kur përballet për herë të parë me ciklopin me një sy. Është një trillim i dobishëm. (Pasi heroi ia verboi syrin ciklopit, ky bërtet për ndihmë dhe u thotë fqinjëve të tij, “Askushi po më lëndon”, kështu që ata e lanë në fatin e vet.) E, megjithatë, në një kuptim tjetër, ky emër i rremë është çuditërisht i vërtetë: Odiseu ka qenë larg shtëpisë dhe i konsideruar i vdekur për shumë kohë, saqë realisht është bërë askushi. Lufta e tij për të rifituar identitetin, për t’u bërë sërish dikushi, përbën harkun më të madh të epopesë.
Gjatë aventurave të tij të famshme, talenti i këtij mashtruesi për të ndryshuar pamjen e jashtme dhe për të gënjyer mbi jetën e vet i shpëton jetën. Por, kur kthehet në shtëpi, kjo aftësi kthehet në problem: kur më në fund ribashkohet me gruan e tij, Penelopën, ajo është e prirë të mos e besojë se ky i huaj, që vetëm pak çaste më parë dukej si një lypës plak dhe i dërrmuar, është vërtet i njëjti burrë të cilin ajo e përcolli shumë kohë më parë. Edhe pse ai më në fund e bind atë (duke këmbyer një lloj “fjalëkalimi” të fshehtë të lashtë), prapë mbetet pyetja më shqetësuese: Si mund të jetë ende i njëjti person pas dy dekadash përvojash dhe vuajtjesh që ndryshojnë jetën?
Ky paradoks ngjall disa prej pyetjeve më të thella që kjo vepër e lashtë vazhdon të shtrojë – pyetje që më prekin më shumë se kurrë, më shumë se një dekadë pas vdekjes së babait tim. Çfarë është në të vërtetë identiteti? Cili është dallimi midis unit të brendshëm dhe atij të jashtëm – midis unit që mbetet konstant në udhëtimin nga lindja në vdekje, dhe unit që ia paraqesim botës e që shpesh ndryshon nga rrethanat jashtë kontrollit tonë, si dhimbja, trauma, apo edhe procesi i thjeshtë i plakjes? Si është e mundur që gjithmonë ndjejmë se jemi vetvetja, edhe pse e pranojmë se ndryshojmë me kohën, fizikisht dhe emocionalisht? Kam ligjëruar për Odisenë për gati katër dekada, por nuk mbaj mend ndonjë kohë kur ajo t’u ketë folur studentëve të mi më fuqishëm sesa sot, kur kaq shumë prej tyre përqafojnë identitete fluide dhe kërkojnë të drejtën për vetëzbulim.
Një rezonancë tjetër për lexuesit bashkëkohorë është ndjesia e – nuk ka fjalë më të saktë – pastajmes që përndjek Odisenë. Në Iliadë, perënditë janë gjithnjë të pranishme, dhe njerëzit udhëhiqen nga bindja e patundur se veprat heroike në betejë do t’u sjellin lavdi të përjetshme pas vdekjes. E gjithë kjo tashmë është pjesë e së kaluarës te Odiseja. Lufta e madhe ka mbaruar, heroizmi i dikurshëm është bërë i vjetruar, dhe perënditë kryesisht janë tërhequr, duke mos u përzier më ngushtë me punët e njerëzve. Heroi i Odisesë, pra, bëhet një figurë e njohur: një vetmitar në një botë post-historike. Odiseu udhëton nëpër peizazhe të paqarta dhe shpesh armiqësore, duke naviguar përmes krijesave dhe popujve të çuditshëm, për të cilët është e pamundur të kesh ndonjë siguri rreth zakoneve, ideologjive, qëllimeve apo karakterit të tyre – në kërkim të një destinacioni që ndoshta nuk ekziston më. Kjo dilemë është krejt e huaj për Iliadën, por ajo parashikon enigma të ngjashme me ato të heronjve modernistë të Kafkës [Franz Kafka] dhe Xhojsit [James Joyce].
Tani jam dymbëdhjetë vjet më i vjetër sesa isha kur rrija pranë babait tim në dhomën e tij të spitalit. Ashtu si për Odisenë, ashtu si për të gjithë, vitet më kanë ndryshuar – dhe megjithatë e ndjej veten të jem po i njëjti njeri. Ky paradoks i identitetit – i babait tim, i imi – ka ndryshuar mënyrën se si e përjetoj Odisenë. Kur e lexoj tani, e shoh se kjo poezi epike është një vepër për sfidën shpesh të pakuptueshme të pranimit të asaj që është më njerëzore te ne, përfshirë edhe vdekshmërinë tonë, në një kohë të pasigurisë së madhe. Jo rastësisht poeti thekson se Odiseu refuzon ofertën e nimfës Kalipso për jetë të përjetshme, duke preferuar të kthehet te gruaja e tij e plakur – duke preferuar të vdesë me të sesa të jetojë përgjithmonë pa të. Po ashtu, jo rastësisht Homeri e vendos Odisenë në Tokën e të Vdekurve përballë fantazmës së Akilit, heroit më të madh të Iliadës, i cili i thotë mikut të vjetër se do të preferonte të ishte skllavi i një fshatari, por që të ishte sërish gjallë, sesa mbret i të gjithë të vdekurve – duket si një mohim tronditës i vlerës së dikurshme heroike: lavdia me çdo kusht, edhe me çmimin e jetës.
Pra, kush ndihet i habitur kur Odisenë e shohim gjithandej rreth nesh sot? Sado të çuditshme të jenë origjinat dhe mjediset e epikës, bota që ajo pikturon – me shqetësimet e saj për gjininë dhe pushtetin, mërgimin dhe përkatësinë, rrëfimin dhe identitetin – është një botë të cilën e njohim shumë mirë.
